Xanh hóa và số hóa - hai động lực kiến tạo nền nông nghiệp thích ứng toàn cầu

Việt Nam hiện có hơn 22 000 HTX nông nghiệp, chiếm khoảng 75% tổng số HTX trong tất cả các lĩnh vực, với hơn 3,5 triệu thành viên, phần lớn là hộ nông dân, trong đó có khoảng 2.600 HTX nông nghiệp trên cả nước ứng dụng phần mềm và công nghệ số - một con số vẫn còn khiêm tốn so với tiềm năng và thế mạnh của nông nghiệp Việt Nam.

Trước bối cảnh áp lực toàn cầu và biến đổi khí hậu ngày càng lớn, chuyển đổi kép - vừa xanh, vừa số - được PGS.TS. Mai Quang Vinh - Chủ tịch Liên hiệp HTX Kinh tế số Việt Nam khẳng định là “con đường chiến lược” để ngành nông nghiệp Việt Nam thích ứng và vươn xa.

Hai áp lực và một hướng đi tất yếu

Theo PGS.TS. Mai Quang Vinh, nông nghiệp Việt Nam đang cùng lúc chịu hai sức ép lớn bao gồm hội nhập toàn cầu và biến đổi khí hậu. Khi tham gia sâu vào chuỗi giá trị quốc tế, nông sản Việt phải đáp ứng nghiêm ngặt các yêu cầu về chất lượng, an toàn, môi trường và truy xuất nguồn gốc; nếu không, sẽ bị hạ giá hoặc loại khỏi thị trường.

Trong khi đó, khí hậu khắc nghiệt, thiên tai, dịch bệnh và chi phí ứng phó ngày càng tăng đang đe dọa sinh kế của hàng triệu nông dân. Ông dẫn chứng: chỉ cần thiếu báo cáo phát thải carbon, 1 kg gạo xuất khẩu có thể bị giảm giá hoặc chịu “thuế carbon”. Vì vậy, chuyển đổi kép xanh và số không còn là lựa chọn, mà là con đường sống để nông nghiệp Việt Nam giữ vững vị thế và phát triển bền vững.

Ảnh: Internet

Ông Mai Quang Vinh cho rằng, chuyển đổi kép không chỉ là câu chuyện công nghệ mà là một cuộc tái cấu trúc tư duy sản xuất và quản trị nông nghiệp. Hệ thống HTX - nơi quy tụ hơn 3,5 triệu nông dân, chính là lực lượng nòng cốt cho quá trình này. Dẫu vậy, hiện mới chỉ có khoảng 2.600 HTX ứng dụng phần mềm quản trị, phản ánh khoảng trống rất lớn giữa tiềm năng và thực tế triển khai.

Để thúc đẩy quá trình chuyển đổi, ông Vinh đề xuất bốn trụ cột giải pháp làm khung hành động cho nông nghiệp Việt Nam trong giai đoạn mới.

Trụ cột đầu tiên là canh tác xanh, giảm phát thải. Các HTX và hộ nông dân cần chuyển từ mô hình sản xuất truyền thống sang mô hình tiết kiệm tài nguyên, tái sử dụng phụ phẩm và hạn chế tối đa khí thải nhà kính. Một hecta lúa trung bình phát thải 5,5-6 tấn CO₂ tương đương mỗi năm, nếu áp dụng đồng bộ các biện pháp kỹ thuật, hoàn toàn có thể cắt giảm từ 25% đến 50%. Đây không chỉ là con số mục tiêu, mà là thước đo năng lực cạnh tranh của nông nghiệp Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Thứ hai là ứng dụng công nghệ số trong quản lý và chuỗi cung ứng. Theo đó, mỗi lô hàng được gắn mã QR, lưu giữ nhật ký điện tử cùng thông tin chi tiết về hộ sản xuất, diện tích, vật tư, hình ảnh và video đồng ruộng. Từ đó, tạo nên chuỗi dữ liệu minh bạch giữa hộ nông dân - HTX - doanh nghiệp - cơ quan quản lý, giúp nâng cao giá trị sản phẩm, giảm rủi ro và mở rộng thị trường xuất khẩu.

Thứ ba là truy xuất nguồn gốc, báo cáo ESG và tham gia thị trường tín chỉ carbon. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, “dấu chân carbon” và tính minh bạch về nguồn gốc đang trở thành tiêu chí bắt buộc. Một sản phẩm gạo nếu không có báo cáo phát thải có thể bị giảm giá hoặc chịu phụ phí carbon. Vì vậy, HTX và doanh nghiệp cần xây dựng hệ thống báo cáo ESG/ISG, đồng thời chuẩn bị để tham gia thị trường tín chỉ carbon, nơi Việt Nam có tiềm năng lớn. Liên hiệp HTX Kinh tế số Việt Nam đã tiên phong triển khai tiêu chuẩn “giảm phát thải Việt Nam” trong sáu năm qua với sự hỗ trợ của đối tác quốc tế như Iceland, mở đường cho việc công nhận và áp dụng rộng rãi trong nước.

Trụ cột cuối cùng là đào tạo nhân lực và hoàn thiện thể chế hỗ trợ. Ông Vinh cho biết, nhiều HTX vẫn thiếu nhân lực am hiểu công nghệ, cơ sở hạ tầng mạng yếu, thiết bị hạn chế. Do đó, cần ưu tiên đầu tư hạ tầng số nông thôn, phổ cập kỹ năng số cho nông dân, xây dựng mô hình điểm để lan tỏa. Bên cạnh đó, Nhà nước cần sớm hoàn thiện khung chính sách từ tín dụng xanh, ưu đãi thuế, đến cơ chế liên kết giữa HTX, doanh nghiệp và các hiệp hội kinh tế số, nhằm tạo động lực thúc đẩy quá trình chuyển đổi kép đi vào thực chất.

Hướng đi chiến lược cho tương lai nông nghiệp Việt

Dù tiềm năng lớn, PGS.TS. Mai Quang Vinh thẳng thắn chỉ ra hàng loạt rào cản. Hạ tầng số ở nông thôn còn yếu, nhiều HTX thiếu thiết bị, mạng Internet không ổn định, nông dân chưa quen sử dụng smartphone. Năng lực số và nhận thức công nghệ còn hạn chế, trong khi dữ liệu ngành nông nghiệp phân tán, thiếu liên thông giữa HTX - doanh nghiệp - cơ quan quản lý.

Bên cạnh đó, thể chế và tiêu chuẩn xanh - số mới ở giai đoạn thí điểm, nguồn vốn đầu tư và chi phí vận hành vẫn là gánh nặng với HTX nhỏ. Đáng chú ý, thị trường quốc tế như EU, Mỹ, Nhật đang siết chặt các tiêu chí về phát thải và truy xuất nguồn gốc. Nếu không đáp ứng, nông sản Việt có nguy cơ bị đánh thuế carbon, giảm giá hoặc bị loại khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu. Ông Vinh cảnh báo: “Chúng ta sẽ bị treo, không được xuất, hoặc phải chịu phụ phí nếu không đáp ứng yêu cầu”.

Từ thực tiễn triển khai, PGS.TS. Mai Quang Vinh kiến nghị bốn nhóm giải pháp chiến lược để thúc đẩy chuyển đổi kép xanh - số trong nông nghiệp. Trước hết, cần đồng bộ hóa từ gốc, xác định rõ mục tiêu, phạm vi sản xuất và áp dụng bộ tiêu chí hàng hóa xanh gồm an toàn thực phẩm, môi trường, xã hội, tuần hoàn và minh bạch dữ liệu. Thứ hai, đẩy nhanh số hóa qua HTX, phổ cập phần mềm quản trị như eGap.vn, đào tạo kỹ năng số cho nông dân và đầu tư hạ tầng mạng nông thôn. Thứ ba, tích hợp tiêu chí giảm phát thải và tín chỉ carbon, sớm công nhận tiêu chuẩn “giảm phát thải Việt Nam”, coi đó là lợi thế xuất khẩu. Cuối cùng, huy động nguồn lực chính sách và doanh nghiệp, khuyến khích đầu tư công nghệ, kết nối thị trường và nhân rộng mô hình HTX điển hình, tạo hệ sinh thái nông nghiệp xanh - số bền vững.

Trong bối cảnh hội nhập sâu và biến đổi khí hậu ngày một gay gắt, nông nghiệp Việt Nam không thể đứng ngoài cuộc chuyển đổi kép. Việc “xanh hóa” và “số hóa” không chỉ giúp tăng sức cạnh tranh, mà còn bảo đảm phát triển bền vững và thích ứng tương lai. Với hơn 22 000 HTX nông nghiệp và hơn 3,5 triệu thành viên, chuyển đổi kép trong nông nghiệp không chỉ là nhiệm vụ ngành, mà là chiến lược quốc gia, vừa bảo vệ thu nhập cho nông dân, vừa nâng tầm thương hiệu nông sản Việt trên bản đồ thế giới.

“Nếu Việt Nam không kịp ứng dụng tiêu chí môi trường, báo cáo carbon và truy xuất nguồn gốc, thị trường toàn cầu sẽ không chờ”, PGS.TS. Mai Quang Vinh khẳng định.

Ngọc Ánh