Đặc sắc Lễ hội Oóc Om Bóc của đồng bào Khmer Nam Bộ

Lễ Lôi Protip là một loại hình văn hóa độc đáo trong Lễ hội Oóc Om Bóc của đồng bào Khmer. Ảnh: Mỹ Xuyên

Hằng năm, cứ vào 2 ngày 14 và 15/10 âm lịch, đồng bào Khmer phấn khởi đón Lễ hội Oóc Om Bóc. Năm nay nhuận nên Lễ hội Oóc Om Bóc được tổ chức từ ngày 4 đến 5/11/2025 (tức ngày 14 đến 15/9 âm lịch), đây là lễ hội lớn nhất và được chờ đợi nhất của đồng bào Khmer. Trong lễ hội này, cúng trăng (Pithi thvay pras - chanh) là nghi thức chính, một sinh hoạt tín ngưỡng mang ý nghĩa “tạ ơn - cầu xin”.

Ông Triệu Phận, À Char chùa Prơm, ấp Ô Rồm, xã Châu Điền, tỉnh Vĩnh Long cho biết về ý nghĩa của lễ cúng trăng: “Từ xa xưa, đồng bào Khmer Nam Bộ khai khẩn đất hoang, dựng ấp lập xóm, chủ yếu sống bằng nghề nông, với thời tiết hai mùa mưa nắng trồng màu và lúa nước. Để tạ ơn thần mặt trăng điều hòa thời tiết, giúp ruộng rẫy trúng mùa, bà con lấy lúa nếp mới thu hoạch đem giã thành cốm dẹp làm lễ vật dâng cúng. Vì thế, Oóc Om Bóc còn gọi là lễ cúng trăng hay lễ đút cốm dẹp; thể hiện lòng biết ơn của đồng bào Khmer...”.

Nhà nghiên cứu văn hóa Khmer, Nghệ nhân Ưu tú Dương Châu Ôl cho biết: “Theo quan niệm của người Khmer, mặt trăng là vị thần điều hòa cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, vì vậy, đồng bào Khmer tổ chức Lễ hội Oóc Om Bóc để tạ ơn vị thần mặt trăng bằng những nông sản vừa thu hoạch được trong vụ mùa. Ngoài cốm dẹp là thức cúng bắt buộc còn có trái dừa tươi, chuối, khoai lang, bánh in và trái cây... xung quanh, cắm đèn cầy và nhang. Ngày trước, lễ cúng trăng diễn ra ở từng nhà. Những năm gần đây, nhiều nơi tổ chức lễ cúng trong chùa với sự chứng kiến của các vị sư và đông đảo phật tử nhằm tăng thêm phần thiêng liêng, long trọng”.

Trong đêm cúng trăng, một nghi thức không thể thiếu trong lễ hội Oóc Om Bóc là lễ Lôi Protip. Theo nhà nghiên cứu văn hóa Khmer tỉnh Vĩnh Long, Nghệ nhân Ưu tú Săng Sết: Lễ Lôi Protip là một loại hình văn hóa của đồng bào Khmer, mang ý nghĩa tạ ơn thần đất (prés thôrni) và thần nước (prés kôong kea). Bởi theo quan niệm của đồng bào Khmer, qua một năm lao động sản xuất và sinh hoạt hằng ngày, con người đã làm ô uế đến thiên nhiên, nên con người làm lễ cúng để tạ lỗi. Thông qua lễ Lôi Protip, người ta muốn tưởng nhớ đến công ơn của đấng thiên nhiên đã phù hộ con người làm ăn sinh sống bình yên và mong muốn điều tốt lành hơn cho năm sau.

“Do phụ thuộc nhiều vào thiên nhiên và nhất là nước có một vai trò vị trí quan trọng trong cuộc sống con người nên đồng bào Khmer cho rằng, nước còn là biểu tượng của sự tinh khiết, trong trắng, mềm mại, hiền hòa, tự do và xem nước như vị thần có thể đem lại hạnh phúc nhưng cũng có thể đưa đến tai họa cho con người. Do đó, khi bị hạn hán, người Khmer thường làm lễ cầu mưa, lúc gặp mưa to gió lớn, gây lụt lội, người ta lại cầu xin vị thần bớt phẫn nộ” - Nghệ nhân Ưu tú Săng Sết nói.

Trước đây, chiếc Protip được làm bằng tre hoặc trúc để trên chiếc bè bằng thân cây chuối. Hiện nay, chiếc Protip đa dạng hơn được làm bằng gỗ (hay bè có phao) được trang hoàng đủ màu sắc đẹp lộng lẫy, với nhiều mô hình như chùa tháp, rắn thần Naga..., xung quanh cắm đèn cầy và nhang, bên trong bày các thức cúng như: Trái cây, bánh kẹo, gạo muối... Sau khi bày biện các thứ lễ vật, người ta tiến hành làm lễ, các vị sư tụng kinh để tưởng nhớ đến Đức Phật, sau đó, vị Achar chủ lễ đốt nhang và nói lên lòng biết ơn của đồng bào đối với vị thần nước đã đem lại mưa thuận gió hòa và mong thần ban cho mọi người sức khỏe dồi dào, thờ tiết thuận lợi để đồng bào hưởng một mùa bội thu.

Trong quá trình thả Lôi Protip còn có biểu diễn của dàn nhạc ngũ âm (Phleang Pinh peth) và đội trống Chhay dăm phụ họa, làm cho không khí buổi lễ thêm trang trọng. Lễ Lôi Protip đã trở thành một lễ hội dân gian truyền thống mang yếu tố văn hóa và tâm linh, thể hiện tri thức của người Khmer Nam Bộ đối với môi trường thiên nhiên và điều kiện sống, với ước mơ vươn tới một tương lai tốt đẹp.

Mỹ Xuyên