Độc đáo nghề làm trống nêm

Khác với nhiều dân tộc khác, chiếc trống được dùng làm nhạc cụ để giải trí, để chơi nhạc thuần túy thì trong văn hóa người Dao đỏ, trống nêm được coi là "cầu nối" giữa âm với dương, là nhạc cụ thiêng được sử dụng trong các nghi lễ quan trọng như: lễ Pút tồng, Cấp sắc, Khoi kìm, Chấu đàng, lễ cưới, lễ tang, lễ trừ ma tà. Trong mỗi gia đình, trống nêm được treo tại khu vực bàn thờ gia tiên cùng với kèn pí lè, chiêng, chũm chọe... Quy trình làm trống nêm có những quy định rất nghiêm ngặt và chủ yếu làm bằng phương pháp thủ công.

Gọi là trống nêm vì thân trống được làm bằng nhiều miếng gỗ nhỏ hình chữ nhật đan chéo nhau bởi các sợi dây song, dây mây níu lại, tạo thành một dải liên kết được nêm chặt, ôm lấy mặt trống. Chiếc trống tròn với các thanh gỗ dăm tỏa ra xung quanh như những cánh hoa nhỏ, chính là nét độc đáo trên chiếc trống của người Dao đỏ.

Loại gỗ được sử dụng làm nêm trống thường là gỗ xoan, gỗ lát có độ mềm nhất định. Sau đó sẽ được chẻ mỏng, vát chéo. Thường mỗi chiếc trống sử dụng khoảng 200 - 300 chiếc nêm gỗ.

Trước đây, tang trống được làm từ gỗ mít đã bị rỗng, hoặc khoét thủng ruột, sau đó vót tròn, vót bóng xung quanh, làm sao cho tang mỏng, nhẹ nhưng vẫn bền và chắc. Hiện nay, trống được làm các kích cỡ lớn hơn nên phải dùng các thanh gỗ ghép lại thành tang. Độ dày tang trống thường là 1cm, thành trống mỏng quá sẽ dễ vỡ, dày quá khi đánh tiếng sẽ không vang.

Việc lựa chọn và xử lý da trống cũng rất quan trọng. Trước kia mặt trống thường làm bằng da hổ, da báo, có độ bền cao và màu sắc đẹp, ngày nay thường làm bằng da dê, da bò. Da phải được lọc hết phần thịt sau đó được căng lên phên tre, đem phơi nắng hoặc sấy khô dưới bếp lửa. Thời gian sấy da không quá lâu để đảm bảo độ dẻo, dai của da.

Da sau khi được xử lý sẽ được đặt lên tang trống, luồn dây mây qua các lỗ đục để cố định. Một điểm đặc biệt của trống nêm người Dao đỏ đó là mặt trống được căng bởi kỹ thuật vặn xoắn, thắt các dải dây mây mà không phải bằng cách đóng đinh vào tang trống. Vì vậy, theo thời gian khi mặt trống bị trùng, người ta chỉ cần đóng chặt thêm các nêm để làm căng mặt trống. Đây là kỹ thuật đòi hỏi rất nhiều kỹ năng và kinh nghiệm.

Người làm trống, ngoài đôi tay khéo léo còn cần đôi tai tinh tế mới có thể nghe và chỉnh âm thanh của trống. Một chiếc trống tốt khi đánh lên người đứng xa vẫn nghe thấy tiếng vang nhưng người đứng gần không cảm thấy chói tai. Việc thẩm âm không thể truyền dạy bằng sách vở, lời nói mà phần nhiều phụ thuộc vào kinh nghiệm và trải nghiệm thực tế của người học.

Theo quan niệm của người Dao đỏ, trống nêm sử dụng trong lễ cúng là vật thiêng nên nghề làm trống nêm chỉ được truyền dạy cho con trai trong dòng họ. Tuy nhiên, hiện nay trống của người Dao không chỉ phục vụ cho nhu cầu sinh hoạt của cộng đồng người Dao đỏ, mà còn là vật dụng trang trí, một sản phẩm du lịch độc đáo, thu hút du khách đến tham quan, tìm hiểu. Chính vì vậy, phụ nữ có cơ hội được tham gia vào một số công đoạn làm trống. Đây cũng là sản phẩm du lịch mang lại nguồn thu nhập cho người dân xã Tả Phìn.

Những chiếc trống nêm vẫn luôn giữ vai trò quan trọng trong dòng chảy văn hóa tinh thần của người Dao đỏ. Với những giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học đặc sắc, tiêu biểu, nghề làm trống nêm của người Dao đỏ, thị xã Sa Pa vinh dự được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào ngày 22/1/2020.