Làm giàu văn học dân gian dân tộc thiểu số

Lực lượng kế cận bền vững, thúc đẩy phổ biến di sản

- Xin bà cho biết công tác sưu tầm, dịch sang quốc ngữ văn học dân gian dân tộc thiểu số hiện nay như thế nào?

- Công tác sưu tầm và dịch thuật văn học dân gian các dân tộc thiểu số là một quá trình lâu dài, bền bỉ và đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Đây không chỉ là một hoạt động khoa học mà còn là nhiệm vụ bảo tồn di sản tinh thần quý giá của cộng đồng các dân tộc.

Về phương thức sưu tầm, có thể nhận thấy hai hướng chính. Một là sưu tầm điền dã - phương pháp truyền thống và phổ biến, đòi hỏi sự kiên nhẫn, am hiểu văn hóa và khả năng tạo dựng niềm tin với cộng đồng, đồng thời cũng là một “cuộc chạy đua với thời gian” khi các nghệ nhân lớn tuổi dần khuất bóng, kho tàng tri thức sống có nguy cơ mai một. Hai là sưu tầm và dịch thuật từ các văn bản cổ, thường áp dụng với các dân tộc có chữ viết riêng, bao gồm tiếp cận, sao chụp và dịch thuật từ chữ cổ sang quốc ngữ; đòi hỏi đội ngũ chuyên gia am hiểu cả ngôn ngữ và văn hóa dân tộc.

Một chuyển biến đáng chú ý hiện nay là sự tham gia đông đảo của trí thức người dân tộc thiểu số trong sưu tầm, lưu trữ và hệ thống hóa kho tư liệu văn hóa các dân tộc thiểu số. Lực lượng này có lợi thế về ngôn ngữ và am hiểu văn hóa, trở thành những chủ thể gìn giữ, thẩm thấu và lan tỏa văn hóa của dân tộc mình đến cộng đồng. Đây sẽ là lực lượng kế cận bền vững, góp phần thúc đẩy phổ biến di sản một cách hiệu quả.

- Những thuận lợi và khó khăn trong công việc này hiện nay là gì, thưa bà?

- Thuận lợi lớn nhất trong quá trình sưu tầm và dịch thuật văn học dân gian các dân tộc thiểu số là sức sống nội sinh mạnh mẽ của chính di sản. Kho tàng văn hóa, văn học dân gian đã tự tồn tại hàng nghìn năm qua truyền miệng, ngày càng chứng tỏ các giá trị nhân văn cốt lõi như hướng thiện, yêu thương, đấu tranh chống cái xấu...

Tuy nhiên, công việc này cũng đối mặt với không ít khó khăn như sự bùng nổ của công nghệ, truyền thông và các phương thức giải trí mới làm thay đổi thói quen tiếp nhận văn hóa, khiến văn hóa truyền thống, văn học dân gian các dân tộc thiểu số đứng trước nguy cơ bị cạnh tranh khốc liệt. Bản thân di sản truyền miệng cũng tiềm ẩn nhiều thách thức khi việc truyền khẩu có thể dẫn đến “tam sao thất bản”, trong khi các nghệ nhân - “pho tư liệu sống” ngày càng thưa vắng.

Một khó khăn nữa đến từ việc phổ biến và công bố, chưa tập trung và hiệu quả. Điều này khiến nhiều di sản đang ở tình trạng “ngủ quên”, bị “bảo tàng hóa”, mất đi sức sống vốn có.

“Nối dài” sức sống của di sản

- Văn học dân gian dân tộc thiểu số được văn nghệ sĩ tiếp nhận như thế nào để vận dụng vào các sáng tác đương đại?

- Đối với các nhà văn người dân tộc thiểu số, văn hóa truyền thống, phong tục, tập quán, lời ca, điệu múa… đã hòa quyện trong không gian văn hóa thường ngày, ngấm vào huyết quản. Chính không gian văn hóa đậm đặc chất liệu dân gian ấy tác động trực tiếp và mạnh mẽ đến người cầm bút, chi phối cảm hứng và tư duy sáng tạo, giúp họ trở thành người “kể lại” và “nối dài” những câu chuyện về vùng đất, về tộc người của mình.

Văn học dân gian cần được đặt trong bối cảnh văn hóa gắn liền với cộng đồng và mang lại giá trị, lợi ích cho cộng đồng. Nguồn: nhandan.vn

Chẳng hạn, nhà văn Cao Duy Sơn đã viết Nàng Trăng, Chợ tình… dựa trên nghi lễ của các dân tộc, một số mô típ được chuyển dịch từ truyện cổ tích và truyền thuyết. Nhiều tác giả khác cũng thành công khi tái tạo phong tục tập quán đặc sắc, viết lại nền xưa tích cũ như Vi Hồng, Y Điêng, Triều Ân, Y Phương, Hà Thị Cẩm Anh…

Khi một nét đẹp văn hóa truyền thống được tái sinh trong sáng tác hiện đại, nó không chỉ có vai trò gìn giữ, lan tỏa mà còn được nâng lên tầm vóc mới. Điều này tạo nên một hướng đi ý nghĩa khi thế hệ viết trẻ biết khai thác chất liệu truyền thống trong sáng tác. Những trường hợp như Lý Hữu Lương, Nông Quang Khiêm, Đàm Hải Yến… cho thấy “cách bảo tồn sống động” này thực sự đã mang đến xu hướng phát triển kỳ vọng cho văn học dân tộc thiểu số.

- Theo bà, để phát triển văn học dân gian dân tộc thiểu số cần có những gỉai pháp nào?

- Để văn học dân gian dân tộc thiểu số tiếp tục "sống" và phát huy giá trị, chúng ta cần hệ thống giải pháp đồng bộ. Thứ nhất, đa dạng hóa hình thức bảo tồn nhằm tiếp cận thế hệ trẻ - chủ nhân tương lai của nền văn hóa mới. Có thể số hóa toàn diện và xây dựng các thư viện sách số hóa, đưa kho tàng văn học dân gian đã sưu tầm lên các nền tảng trực tuyến, giúp công chúng tra cứu và khai thác dễ dàng. Hoặc đầu tư dịch chuyển loại hình để văn học dân gian hấp dẫn hơn. Chẳng hạn với những câu chuyện cổ, có thể tạo dựng phiên bản truyện tranh, chuyển thể thành phim hoạt hình. Tuy nhiên, cũng cần tính đến một khung pháp lý cho việc khai thác các di sản này, tránh tranh chấp và bảo đảm lợi ích quay trở lại cộng đồng.

Thứ hai, cần đặt văn học dân gian trong bối cảnh văn hóa gắn liền với cộng đồng và mang lại giá trị, lợi ích cho cộng đồng; tích hợp văn học dân gian vào các chương trình đào tạo, qua các giờ học chính khóa, hoạt động ngoại khóa, giúp thế hệ trẻ tiếp cận di sản một cách tự nhiên và sinh động. Bên cạnh đó, phát triển du lịch di sản. Khi văn học dân gian trở thành một phần thuyết minh về vùng đất, việc tạo ra giá trị kinh tế thông qua du lịch cộng đồng cũng là một gợi ý trong bảo vệ và phát huy di sản.

Thứ ba, phát triển nguồn nhân lực bản địa. Lực lượng này am hiểu văn hóa dân tộc, sẽ trở thành cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, không chỉ tuyên truyền văn hóa dân tộc mình mà còn tiếp thu có chọn lọc giá trị văn hóa tộc người khác để làm giàu thêm văn hóa trong bối cảnh mới.

- Xin cảm ơn bà!

(Vụ Pháp chế - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp thực hiện)

Hương Sen thực hiện